Έργο τέχνης ή καθόλου έργο; - Γιατί η τέχνη είναι ιερή και το κλειδί της κοινωνικότητας

Του Erik Empson

Egon Schiele : «Το εργο τέχνης είναι και αυτό ιερό»
E.F. Schumacher : «…δεν μπορεί να υπάρξει τίποτα το ιερό σε κάτι που έχει τιμή»

Ο θαυμασμός με τον οποίο κάποτε αντιμετωπίζαμε ένα εκπληκτικό έργο τέχνης, σήμερα είναι πιο πιθανό να προκαλείται από την αξία που απέκτησε, όταν πωλήθηκε παρά από οτιδήποτε έχει σχέση με την οπτική επιρροή του έργου. Πώς μπορούμε να δικαιολογήσουμε λοιπόν αυτή την προφανή αλλαγή;

Η τέχνη, ακριβώς λόγω της μοναδικότητάς της, και επειδή είναι το αποτέλεσμα αμείωτης και σύνθετης ανθρώπινης εργασίας, ποτέ δεν ταίριαζε με τις έννοιες «δουλειά» και «αξία», όπως τις εννοούσε ο Μαρξ, καθώς αυτές, ούτως ή άλλως, βασίζονταν στην εργοστασιακή παραγωγή και στο συγκεκριμένο τύπο πειθαρχίας. Έτσι οι καλλιτέχνες, θέλοντας να ξεφύγουν απ’ αυτό το άχαρο παράδειγμα, πάλεψαν πολύ καιρό σε σχέση με το πρόβλημα της αυθεντικότητας και της εμπορευματικής μορφής και κάνοντας το αυτό, επιθυμούσαν να προκαλέσουν τον διαχωρισμό τέχνης και ζωής.

Οι δυτικές καπιταλιστικές κοινωνίες σταδιακά ξεπέρασαν τον διαχωρισμό μεταξύ πνευματικής και χειρωνακτικής εργασίας• ο παραγωγικός χρόνος της εργασίας επεκτάθηκε πέρα από το χώρο εργασίας• η παραγωγή εμπορευμάτων δεν συνεπάγεται πλέον την αναγωγή του εργάτη-εργαζόμενου σε μέρος της μηχανής, αλλά κινητοποιεί όλες τις δημιουργικές του ικανότητες ως κοινωνικό όν. Είτε εργάζονται, είτε όχι, είτε είναι επιτυχημένα, είτε όχι, όλα τα μέλη της κοινωνίας δημιουργούν και μεταδίδουν αξία.

Την ίδια στιγμή ένα μεγάλο μέρος της αβεβαιότητας, της αταξίας, της ελαστικότητας καθώς και οι διάφοροι τύποι ελεύθερης εργασίας που μέχρι τώρα χαρακτήριζαν την καλλιτεχνική πρακτική, γενικεύτηκαν σε όλες τις εργαζόμενες ζωές. Το να βγάλεις τα προς το ζην σήμερα σημαίνει να σμιλεύσεις και να σχηματίσεις την προσωπικότητα σου σ’ ένα διεστραμμένο παιχνίδι αλλαγής ταυτοτήτων. Αντιστρόφως, η πρακτική των καλλιτεχνών εμπεριέχει όλο και περισσότερα εγκόσμια και κοσμικά στοιχεία που ταιριάζουν στον επιχειρηματικό κόσμο και έχουν πολύ λίγα να κάνουν με την τέχνη.

Όλη η κοινωνική δραστηριότητα είναι εμποτισμένη με άυλα και συγκινησιακά στοιχεία και είναι επίσης αδύνατο να σκεφτεί κανείς την αισθητική επικοινωνία σαν μια εξω-οικονομική κατηγορία. Η φύση του κεφαλαίου έχει αλλάξει• αρχικά ήταν απλά η αποξενωμένη ανθρώπινη εργασία σε ποσότητα, τώρα οι μορφές ύπαρξής του έχουν ποιοτικώς πολλαπλασιαστεί. Οικονομικό κεφάλαιο, κοινωνικό κεφάλαιο, δημιουργικό κεφάλαιο, πολιτισμικό κεφάλαιο, όλα ασκούν διακριτικό έλεγχο σε ολόκληρη τη γκάμα της ανθρώπινης κοινωνικής δραστηριότητας, παρόλο που ακόμη είναι το αποτέλεσμα της αποξένωσης των ανθρώπινων ενεργειών σε ιδιωτικά χέρια. Έτσι, είτε είναι δημόσια είτε ιδιωτική, η εργασία γενικά αναπτύσσεται, επιστρέφοντας στην οργανική της ενότητα με τη ζωή. Δυστυχώς αυτή η ζωή εξακολουθεί να είναι, για το περισσότερο μέρος της, δυσάρεστη.

Η αιτία για το ότι είμαστε δύσπιστοι απέναντι στο κόστος συγκεκριμένων έργων τέχνης είναι γιατί η τέχνη, όπως κανένα άλλο «αγαθό», αυξάνει την αξία του όσο περισσότερο καταναλώνεται. Αυτό ήταν πάντα αλήθεια άσχετα με το τι οικονομικό σύστημα υπήρχε. Αλλά σήμερα, ακριβώς επειδή η κατανάλωση καθοδηγείται από άψυχα χαρτονομίσματα, η αισθητική και η οικονομική αξία συγκρούονται σε μια προβληματική ενότητα. Αυτή η σύγκρουση αξιών δεν μπορεί να επιλυθεί, ενόσω υπαγορεύεται απ’ αυτόν που έχει περισσότερο κεφάλαιο (οικονομικό, πολιτισμικό ή άλλο) αντί να υπαγορεύεται απ’ όλη την κοινωνία των παραγωγών, των οποίων οι ενέργειες, η δράση, οι ευαισθησίες και οι τάσεις είναι αυτές που κάνουν την σημαντική τέχνη δυνατή.

Μια απ’ τις τρέχουσες συνέπειες αυτού, είναι η δημιουργία ενός αξιοθαύμαστου χάσματος μεταξύ των εχόντων και κατεχόντων μέσα στον κόσμο της τέχνης, αναπαράγοντας (αν και φαινομενικά αυθαίρετα) την ευρύτερη κοινωνική ανισότητα. Καλλιτέχνες-χρυσές χήνες είναι ο αγωγός για την πρωτόγονη συσσώρευση και αξιοποίηση των συνολικών αισθητικών ενεργειών της ανθρωπότητας. Και δεν υπάρχει καμία καλύτερη μορφή αυτής της αλλοτρίωσης από την αισχρότητα ενός κρανίου με επίστρωση διαμαντιών. Η επιτυχία του ενός ισούται με την στέρηση χιλιάδων• και μη βλέποντας εναλλακτική οι δειλοί υποθάλπουν αυτόν τον ελιτισμό.

Αλλά ακόμη και μέσα σ’ αυτό το παραποιημένο, βέβηλο, καπιταλιστικό περίβλημα, το ερώτημα του τι σημαίνει να κατέχει κανείς ένα έργο τέχνης (πώς η κατανάλωση της δουλειάς του άλλου αυξάνει την αξία), μας επιτρέπει να έχουμε μια καθαρή εικόνα της αμετάβλητης και παγκόσμιας φύσης της τέχνης.

Η τέχνη είναι η αυτο-αξιοποίηση της κοινωνίας και το κλειδί για τη φύση της ίδιας της κοινωνικότητάς της. Αυτή η αλληλουχία παράγει περισσότερη αξία παρά λιγότερη και είναι η ίδια η δυνατότητα της κοινωνίας.

Εν τέλει, τα οικονομικά συστήματα είναι επιτυχημένα μόνο λόγω της ενέργειας που επενδύεται σε αυτά. Το κεφάλαιο δεν είναι δυναμικό, οι άνθρωποι είναι, και η τέχνη είναι το κλειδί για την αέναη κίνηση της κοινωνίας. Γι’ αυτό είναι ιερή. Η υπερβολή, εγγενής στην αξία της τέχνης αλλά παράλληλα τόσο υποτιμημένη από την αγορά της τέχνης, μπορεί να ανανήψει. Και αυτό θα σημαίνει ότι απολαμβάνοντας την τέχνη, θα επωφελούμαστε απ’ αυτήν• αντλώντας ευχαρίστηση όχι σπαταλώντας αλλά αυξάνοντας τον πλούτο της κοινωνικής εμπειρίας. Η δυσκολία είναι καινούργια αλλά η λύση είναι παλιά. Άλλωστε το πρόβλημα της κοινωνίας δεν είναι το γεγονός ότι παράγει πλεόνασμα, αλλά τι κάνει με αυτό.

Κείμενο γραμμένο για το The Free Art Fair, Λονδίνο, Οκτώβριος 2008

Πρωτότυπο: Artwork or not work? - Why art is sacred and the key to sociability
Στο διαδίκτυο (αγγλ.): http://www.generation-online.org/other/artwork-or-notwork.htm

Μετάφραση: ratnet, 2009

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ